Orta Asya Coğrafyasında Kızıl Ordu'ya Karşı Basmacı Hareketi 1917-1931

Basmacı Ayaklanması, Sovyet yönetimine karşı Orta Asya coğrafyasında 1917 yılında başlayan ve aralıklarla 1931 yılına kadar süren ayaklanma hareketidir. Ayaklanmanın “Basmacı” olarak nitelendirilmesi, Rusların “Basmak” ve “Baskın” kelimelerini kullanmaları oldu. Fakat bu harekat Türkistan coğrafyasının genelinde “Korbaşılar Hareketi” olarak adlandırılır.

Bu ayaklanmanın kökenlerini Çarlık Rusya’sı oluşturdu diyebiliriz. Çarlık döneminde Türkmenistan, Başkurdistan ve Kırım topraklarında Rus kolonizatörlere karşı saldırı ve soygunlar düzenleyen çetelerde artış meydana geldi. Bu çetelere Başkırtlar Ayyar, Türkmenler ise Basmacı (Baskın’dan geliyor) adını vermişlerdi. 1917 Sovyet Devrimi ardından Türkmenisan Fergana Vadisi’nde Ruslara karşı siyasal amaçlı örgütlere de “Basmacı” adı verilmişti.

1917 devrimi esnasında Fergana’da Mehmet Emin Bey, Hokand vilayetinde Kiçkine Ergeş liderliğinde bağımsızlık yanlısı Basmacı çeteleri örgütlendi. Bolşevikler Şubat 1918’de Hokand’ı ele geçirince Mehmet Emin Bey Margilan’a çekilip direnişine buradan devam etti.

Basmacılar, 1921 yılında Buhara’da örgütlendiler. Lakay aşiretinin liderlerinden İbrahim Bey gibi Buhara emirine bağlı tutucu Basmacılar, yenilik taraftarı olan Cedidcileri de düşman sayıyorlardı. Enver Paşa, Hacı Sami ve arkadaşları, Türkmenistan’ı Sovyetler’e karşı ayaklandırmak için Ekim 1921’de Buhara’ya ulaştıklarında İbrahim Bey, Osmanlı padişahlarının otoritesini sarstığı ve Abdülhamid’in devrilmesini sağladığı gerekçesiyle Enver Paşa’yı tutsak etti. Daha sonra Basmacıları ikna etmeyi başaran Enver Paşa, aşiret reislerinden Devletmend’in desteğiyle örgütlediği Basmacılarla küçük başarılar kazandı ancak Ağustos 1922’de Belcivan’a geri çekilmek zorunda kaldı. Belcivan’da Kızıl Ordu ile girdiği çatışmada öldürüldü.

Enver Paşa öldükten sonra arkadaşları Hacı Sami’nin önderliğinde Basmacıları yeniden örgütlediler. Lakay Reisi İbrahim Bey’inde yardımlarıyla Hacı Sami, sayı ve donanım bakımından üstün Kızı Ord birliklerine karşı Haziran 1923 yılına kadar savaştıktan sonra Türkiye’den gelen arkadaşlarının tümünü yitirdi ve Afganistan’a geçti. Kızıl Ordu birlikleri Türkmenistan’ı ele geçrdikten sonra yakaladığı tüm Basmacı liderlerini idam etti. Bu defa Hive Hanı Cüneyd Bey, Basmacılarla 1924’te Hive’yi yeniden ele geçirdi ve mücadelesini 1927 yılına kadar sürdürdü. 1873’ten itibaren Ruslara karşı direnen ve Rus uyrukluğuna geçişi reddeden Cüneyd Bey 1927’de Ruslar ile barış yaptı fakat onların Basmacıları tutukladığını, kendisini de tutuklamak istediklerini görünce çete savaşlarını 1929’a kadar sürdürdü.

Daha sonra Cüneyd Bey bütün Karakum Türkmenlerini ayaklandırdı ve önce İran’a oradan da Afganistan’a geçti. Ruslar Buhara’da Şerefeddinof isimli Kazanlı bir komünist yönetiminde özel yetkili bir mahkeme kurarak hr Basmacı için bütün kabilesinin sorumlu tutulacağını bildirdiler. 1931’de Lakaylı Ali Bey’in yakalanmasıyla Basmacı direnişi sona erdi.