1896 Van İsyanı

Van İsyanı 14 Haziran’ı 15 Haziran’a bağlayan gece patlak vermişse de bunun hazırlıkları hayli öncesine inmektedir.

1895’te Van ihtilalcileri Avrupa’nın ilgisini Ermeni sorunu üzerine yeniden çekmek için çalışıyorlardı. Zengin Ermenilere, ölüm tehdidiyle para yardımı istenen mektuplar gönderiliyordu. Bu süre zarfında Van İhtilal Komitesi kararı ile bazı politik cinayetler de işlendi. Bu cinayetlerin en önemlisi 6 Ocak 1895 günü mukaddes ayini icra için kiliseye gitmekte olan Papaz Bogos’a karşı işlendi. Bazı ihtilalcilerin adi davranışlarına erkekçe karşı koyduğu için ölüme mahkum edilmişti.

1895-96 kışında Ermeni gençleri Rus Konsolosluğu yakınındaki evlerin geniş odalarında toplanıp müfreze, hatta kıta talimleri yapıyor ve bazen heyecana gelerek atış denemelerine girişiyorlardı.

Her yerde olduğu gibi baharla birlikte ihtilal hareketleri de önem kazanmaya başladı. Şehrin yakınlarında öldürülüp vücutları parçalanan insanlardan bahsedilmeye başlandı. İhtilalciler, bu gibi cinayetlere karşı bir takibat yapılmadığını gördükçe, günden güne daha da cesaret kazandılar. Bununla beraber Ermenilerin cüretleri arttığı ölçüde Müslümanların da sabrı azalıyordu.

Taşnakların Van ilinde 400 civarı mensubu vardı. Hınçaklar ile birlikte bu rakam 450’ye tekabül ediyordu. Bu insanlar özellikle kendi vatandaşlarına yaptıkları terör eylemleri ile birlikte Müslüman halkı da tahrik ediyor, reformların gerçekleşmesine imkan vermiyorlardı.

Van Askeri Komutanı Sadettin Paşa da aynı durumu görüyordu. Zaten 1895 Ekim’inden itibaren Van’da münferit olaylar eksik olmuyor ve bu sebeple de herhangi bir olaya karşı daima tetikte bulunuyordu. İsyanın başladığı tarihe kadar 23 vukuat kaydedildiği raporlara geçmişti. Sadettin Paşa isyanı müteakip yolladığı raporunda da isyanın çıkış ve gelişim aşamalarını belirtmekteydi:

Haziran’ın 3.Pazartesi gecesi, Van bağlarının Ermeni mahallesi arkasında devriye gezen müfrezeye Ermeni çetecileri ateş açarak Nizamiye Yüzbaşısı Recep Efendi ile bir askeri ağır yaralamışlardı. Sabah savcı, sorgu hakimi, alay beyi ve polis müdürü olay yerine giderek tahkikat yapmışlar ancak bir ipucu bulamamışlardı. Bağlıktan şehre giden tek yolun her iki tarafı Ermeni evi olup akşam saat 4’te kalabalık şekilde yoldan geçip evlerine giden Müslüman halkın üzerine bu evlerden ateş açılmış. Asker derhal müdahale ederek bir olay çıkmasını engellemiş, Ermenilere nasihat edilmek istenmişse de onlar ateşle mukabele edip yanlarına kimseyi yaklaştırmamışlardır. Aksine evler adeta tahkim edilerek müsademeye hazır hale getirilmiştir. 6 Haziran günü İngiliz, Fransız, Rus ve İran Konsolosları Ermenilere gönderilerek silah bırakılması teklifi yapılmış, onlar kabul etmemişlerdir. 8 Haziran gecesi asilerle asker arasında ateş başlamıştır. 9 Haziran günü ve kısmen 10’u evlerden ateş edilmesi kesilince asilerin kaçtığı anlaşılmış ve civar mevkilere haber ulaştırılmıştır.

Kaçan asilerden 780 kişilik bir grubun Hamidi kazasından geçerek Elbak köyündeki Müzerki aşiretine saldırmış olduğu öğrenilince derhal asker sevkedilmiş, oradan kaçan asiler Isbestan köyüne sığınmışlardır. Kendilerine teslim olmaları teklif olunmuşsa da kabul etmemişler, ertesi sabah İran’a doğru kaçmaya çalışmışlar fakat arkalarından yetişilerek tamamı temizlenmiştir.

Van’dan kaçan 286 kişilik Troşak ve Hınçak grubunun Cermeliye kazasının Salhane köyündeki Şemiski aşiretine saldırdığı öğrenilmiş, bunlar üzerine de asker sevk edilerek yapılan çarpışma sonucu tamamı temizlenmiş, içlerinden sadece bir kişi Kotur’a kaçabilmiş.

Yerli eşkıyadan Şıtak kazasından olanlar Van’dan Şıtak’a kaçmışlar fakat orada teslim olmuşlardır. Bu isyanda Van’ın içinde vuku bulan ölü ve yaralı sayısı 879’dur. Bunun 340 ölü, 260 yaralısı Müslümandır. Ermenilerden 219 ölü ve 59 yaralı vardır.

Van’da bu olaylar olurken civar ilçelerde de Ermenilerin Müslümanlara saldırması sonucu olaylar çıkmıştır. Olgüllü köyünde Ermenilerin Süleyman ve Mahmut ağaları öldürmeleri üzerine 5 Haziran’da başlayıp 7 Haziran’da biten çatışmada Müslümanlardan 12 şehit, 16 yaralı, Ermenilerden 205 ölü kaydedilmiştir.

Kuvaş kazasında bir Ermeni çetesinin saldırısı üzerine çıkan çatışmada 4 Müslüman 100 Ermeni ölmüş, 8 Müslüman da yaralanmıştır.

Van’dan kaçan iki grup eşkiyayı takip sırasında ise 39 şehit ve 38 yaralı kaydedilmiştir. (Birisi 780, diğeri 286 kişilik iki grup eşkıyadan sadece 1 kişinin kurtulduğu kaydedilmiştir.)

Şitak’a kaçan eşkiya ile yapılan çatışmada Müslümanlardan 15 şehit ve 30 yaralı, Ermenilerden 30 ölü ve 8 yaralı vardır.

Erciş kazasında 5 Haziran günü Berdek köyünde Haydaranlı aşiretinden Mehmet Ağa’nın katledilmesi üzerine çıkan çatışmada 6 Müslüman, 27 Ermeni ölmüş, 8 Müslüman ve 4 Ermeni yaralanmıştı.

Gürzot ve Angüzk köylerinde 30, Nekes köyünde 8, Adilcevaz kazasında 31 Ermeni ölmüş, Müslümanlar 2 şehit ve 3 yaralı vermişlerdir.

Van isyanı bu şekilde 15-24 Haziran arasında devam etmiş, çatışmalarda 418 Müslüman ile 1715 Ermeni ölmüş, 363 Müslüman ile 71 Ermeni de yaralanmıştır. Devamında İran’dan gelen çetelerle çatışmalar devam etmiş, fakat bunlar isyan şekline dönüşmemiştir.

Kaynak: Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Remzi Kitabevi, 2010